گزارش تحلیلی عملکرد سازمان‌ زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور

به گزارش معدن نیوز - همزمان با 10 تیر و روز ملی صنعت و معدن گزارش تحلیلی عملکرد سازمان‌ زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور در برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1396-1400) از سوی دفتر برنامه‌ریزی، فناوری اطلاعات و بودجه این سازمان تهیه و منتشر شد.

در این گزارش می‌خوانیم: تنوع ساختارهای زمین‌شناسی و وجود خاستگاه مواد معدنی مختلف در گستره ایران زمین به عنوان یکی از موهبت ها و مزیت های کشور عنوان می‌شود که این گوناگونی، خود نشانی از وجود بستری مناسب جهت مطالعات و سرمایه‌گذاری‌های گوناگون در بخش زیرساخت و معدن کشور است.  

ایران دارای 68 نوع از انواع مختلف مواد معدنی است. ذخایر اثبات شده سنگ آهن ایران به مقدار 2.7 میلیارد تن( 0.8درصد کل ذخایر جهان)، ذخایر سنگ معدن مس به مقدار  2.6 میلیارد تن (0.4درصد از ذخایر جهانی) است. ایران همچنین دارای 11 میلیون تن روی (4 درصد از ذخایر جهانی) است. کل ذخایر اثبات شده معادن ایران در حدود 60 میلیارد تن برآورد شده که با اجرای اولویت اول اکتشافی کشور در گستره‌ای به مساحت 500 هزار کیلومتر مربع انتظار می‌رود به بیش از 100 میلیارد تن برسد. از این رو بخش معدن و صنایع معدنی یکی از حوزه های مهم و اثرگذار در تولید و تجارت کشور به شمار می‌آید. 

وظیفه اصلی سازمان، تولید اطلاعات ملی (اطلاعات پایه زمین شناسی، اکتشافی، عمرانی، مخاطرات طبیعی و زیرساختی) است. این وظیفه از دیدگاه داده‌ای و اطلاعاتی در سه حوزه تولید داده، پردازش و فرآوری داده و نگهداری، انتشار و استانداردسازی داده خلاصه شده است. ساختار این فعالیت¬‌ها با در نظر گرفتن وظایف بخش¬‌های فنی مانند زمین‌شناسی و اکتشاف (تولیدکنندگان داده)، ژئومتیکس و آزمایشگاه  و پایگاه داده علوم‌زمین طراحی و راهبری شده‌ است.

فعالیت های سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی در دو حوزه "تولید ثروت از راه تولید اطلاعات پایه و کشف ذخایر جدید معدنی"و "حفظ و نگهداشت ثروت از راه منشایابی و پایش مخاطرات طبیعی زمین‌شناختی" که هر دو نقش به‌-سزایی در تولید ناخالص ملی و داخلی دارند، تقسیم می شود. 

این سازمان با انجام مطالعات زمین‌ شناسی و اکتشافی به عنوان وظیفه حاکمیتی دولت در گستره ایران زمین عملاً ضمن ایجاد ارزش افزوده، با کشف ذخایر فلزی و غیرفلزی برای کشور ثروت تولید می کند و سبب ایجاد اشتغال پایدار و توانمندسازی پایدار بخش خصوصی می شود.

لذا با توجه به تعریف و نظر به نقش حاکمیتی این سازمان بایستی نگاه به سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور فارغ از بحث‌های اقتصادی باشد. از طرفی نظر به محدویت ها و کمبودهای مالی که این سازمان با آن مواجه است باید این مطلب را مدنظر داشت، تا زمانی که تزریق منابع از طریق بخش دولتی و یا مدل‌ های مشارکتی صورت نپذیرد و راهکارهای مناسب جهت تکمیل فرآیند تولید اطلاعات پایه و پایش ذخایر معدنی ارائه نشود به نوعی از ارزش افزوده ناشی از اکتشاف و اهمیت اثربخشی این سازمان در امور زیرساختی و پایش و شناسایی ذخایر معدنی کشور چشم پوشی خواهد شد.  

نگاه به این سازمان نبایستی از بعد اقتصادی باشد اما برخی موارد تمرکز به این جنبه می‌تواند سبب تسهیل در فرصت های سرمایه‌گذاری شود. بدون شک توجه به تامین منابع مالی در حوزه زیر ساخت و امور زیربنایی در کشور از طرف این سازمان، بازدهی خوبی را به همراه خواهد داشت. 

پس از تولید نقشه های زمین‌شناسی پایه کشور در مقیاس 1:250،000 در سال‌های آغازین فعالیت سازمان و پوشش کامل آن، متخصصان و تصمیم سازان برآن شدند تا نسبت به تولید نقشه هایی دقیق‌تر در حوزه زمین شناسی و اکتشاف در مقیاس 1:100،000 با هدف تولید اطلاعات پایه مناسب‌تر اقدام کنند تا اطلاعات لازم برای کاهش ریسک بخش‌¬های خصوصی و رونق معدنکاری و فعالیت‌های عمرانی-زیرساختی در کشور فراهم آید. 

همزمان با شروع برنامه‌های چهارم، پنجم و ششم توسعه، تهیه نقشه های زمین‌ شناسی کاربردی در مقیاس 1:25.000 در مناطق شهری و اولویت¬‌های اکتشافی مورد اجرا قرار گرفت. بنا به نیاز مستقیم اجرای این برنامه به منابع گسترده مالی و پشتیبانی متناسب و نظر به عدم تخصیص آن مطابق برنامه ها و توانمندی‌ های سازمان، حرکت به سوی تغییر مقیاس نقشه‌-های کاربردی به مقیاس 1:50.000 در سال پایانی برنامه مذکور مورد بازنگری قرار گرفت. 

در ادامه گزارش سعی شده، به تشریح عملکرد فعالیت های زمین‌ شناسی و اکتشافی کشور طی برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران پرداخته شود:

نقشه‌های زمین‌شناسی یکی از مهم‌ترین اطلاعات پایه کشور بوده که در تمامی طرح‌های عمرانی، شهری، زیرساخت‌های ارتباطی، صنعتی، کشاورزی، انرژی و زیست‌محیطی کاربرد دارند. این نقشه‌ها با توجه به نیاز و کاربرد آن در مقیاس های گوناگون تهیه می شوند که اطلاعات لازم جهت انجام اکتشاف مواد معدنی، مطالعات لرزه‌خیزی، تهیه نقشه‌های پهنه‌ بندی خطر بلایای طبیعی، مطالعات زیست‌محیطی، برنامه‌ریزی توسعه شهری، آبخیزداری، طرح‌ های مکان‌یابی صنعتی و شهری و طرح‌ های مسیریابی جاده‌ها و خطوط انتقال نیرو، انرژی و آب را دربردارند. بی شک تولید اطلاعات پایه زمین‌شناسی و اکتشافات مواد معدنی در قالب 380 لایه اطلاعاتی گوناگون (دارای رکوردی منحصربفرد در میان سازمان های تولیدکننده اطلاعات در کشور) برای ایجاد حرکت و سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های معدنی، زیربنایی و زیست‌محیطی نقش به‌ سزایی داشته و دارد. 

سازمان زمین شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور از ابتدای تاسیس خود کشف ذخایر معدنی و به کارگیری روش‌ های زمین‌‌شناسی در انجام این مطالعات را در دستور کار خود قرار داده است. اما از سال 1377، طبق مصوبه شورای عالی اداری، وظیفه اکتشاف ذخایر معدنی به‌ طور رسمی به این سازمان واگذار شد و در حال حاضر در انجام فرآیندهای نوین اکتشافی از جمله اکتشاف به روش ژئوفیزیک هوایی، ژئوشیمی، اکتشاف عمقی ذخایر پنهان، اکتشاف عناصر نادر خاکی، اکتشاف ذخایر استراتژیک و هیدروژئوشیمی پیشرو است. 

با وجود تمامی محدودیت ها، میزان عملیات اکتشافی انجام شده در این سازمان بیش از 490 هزار کیلومتر مربع در طی برنامه ششم توسعه بوده که باتوجه به هدف‌گذاری انجام شده، 16 درصد افزایش را نشان داده که خود بیانگر بهره وری مناسب به جهت تصمیم سازی¬‌های متمرکز، علمی و متناسب با منابع در اختیار بوده است.

با توجه به لزوم و اهمیت تولید اطلاعات پایه و اجرای اکتشافات سیستماتیک یکپارچه به منظور شناسایی ذخایر جدید معدنی در کشور به ویژه ذخایر در عمق که تا کنون سطح کمی از آن توسط روش ژئوفیزیک هوایی اکتشاف شده است (حدود 23 درصد اولویت اول اکتشافی) همچنین به لحاظ این که این روش در دنیا راهی موثر و اقتصادی جهت کشف ذخایر پنهان و عمقی معدنی به شمار می رود و تامین منابع مالی آن نیز بسیار حائز اهمیت است، از اینرو  طراحی مدل های مشارکتی با بخش خصوصی می تواند امکان اجرای این عملیات را در مناطق اولویت دار فراهم آورد. بی‌ شک عملیاتی کردن این روش تاثیر به‌سزایی در به ثمر نشاندن چرخه اکتشافات وسیع در سطح کشور به همراه خواهد داشت و می تواند استان‌ های محروم را به کانونی از فرصت های معدنی و سرمایه گذاری تبدیل کند.

در حال حاضر نیاز کل کشور برای انجام اکتشاف به روش ژئوفیزیک هوایی حدود 6.6 میلیون کیلومتر خطی است که اولویت اکتشاف به این روش بر اساس مطالعات سازمان زمین‌ شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور حدود 2.750 هزارکیلومتر خطی تخمین زده شده است. اما تا کنون و پس از 15 سال از شروع این روش در کشور تنها یک چهارم اولویت یعنی 640 هزار کیلومترخطی به این روش اکتشاف شده است.

در ذیل جدول عملکردی انجام برداشت‌ های ژئوفیزیک هوایی طی برنامه ششم آورده شده است. نکته قابل توجه اینجاست که جدای از میزان نزدیک به 102000 کیلومتر خطی عملکرد کمی، برای اولین بار طی این دوره از برنامه با اجرای این روش، آزادسازی لایه‌ های معدنی و اکتشافی ذخایر معدنی و تحلیل های انجام شده در گذشته نیز صورت گرفت و منجر به در اختیار گذاردن نتایج و اطلاعات آن¬ها در قالب معرفی مناطق امیدبخش به بخش خصوصی و سرمایه گذاران، با در نظر گرفتن قوانین و مقررات شد.

 در پی تصویب قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات و در راستای حقوق شهروندی، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور در سال 1397، اقدام به طراحی و آغاز فاز اجرایی سامانه اطلاعات توصیفی و مکانی در قالب سامانه زیرمجموعه پایگاه ملی داده های علوم زمین با شعار دسترسی آزاد به اطلاعات تخصصی حوزه علوم زمین کرد. این سامانه که در بستر وب قابل مراجعه است دربرگیرنده اطلاعات گوناگون و قابل انتشار در حوزه علوم زمین و اکتشافات مواد معدنی در کشور بوده که مراجعین اعم از متخصصان، سرمایه گذاران بخش معدن،عمران، زیرساخت‌های شهری و صنعتی، کشاورزی‌و... می‌ توانند در چارچوب مقررات سامانه اقدام به برگرفتن داده‌ ها کند. این فرآیندحاصل تلاش نزدیک به دو دهه فعالیت‌ های سازمان در تولید اطلاعات پایه و ذخیره‌ سازی آن ها در بانک های اطلاعاتی- تخصصی و در بستر پایگاه داده‌ های علوم زمین است.